SREDNJEVEKOVNI GRAD ŽELEZNIK

Severoistočne delove Kalafata, Toponička reka useca sebi put praveći pri
tom klisuru ravnu velikim kanjonima kroz masivne planinske lance i odiše
mistikom prošlosti čije se tajne skrivaju u ovim predelima. Nedaleko od Niša,
kod sela Miljkovac 14 km. severoistočno od grada, smešten je lokalitet
sa razvalinama starog utvrđenja koje se naziva Železnik. Njega pod ovim
nazivom pominje i čuveni austrijski istraživač, istoričar i etnolog
Feliks Kanic koji ga naziva "Železna vrata". Prema Kanicu, koji je tadašnju
srpsko-tursku granicu prešao kod moravskog sela Katun, gde se nalazila granična
propusna postaja, da bi zatim krenuo verovatno alternativnim pravcem
tadašnjeg carigradskog druma i onda dolinom Toponičke reke stigao do
ovog lokaliteta, tu se, kako on kaže, dogodila "jedna buna raje protiv Turaka".
Na žalost, izgleda da Kanic nije bio preterano zainteresovan da napravi
opis ili skicu ovog utvrđenja pa nemamo daljih podataka o tadašnjem
eventualnom njegovom stanju ili izgledu.  Samo utvrđenje nalazi se
na desnoj strani Toponičke reke i nadnosi se nad njom i putem, tako da u
potpunosti dominira ovim predelom. Koja je bila prava namena ovog utvrđenja,
kako je ono izgledalo i kada je izgrađeno?

U izvorima imamo samo oskudne podatke o ovom lokalitetu i to tek u
kasnijim periodima. Smatra se, naime, da je ono nastalo drugoj polovini
XIV veka a da ga je izgradio nepoznati vlastelin pod vlašću kneza Lazara
kako bi ga svrstao u jedan od delova odbrambenog lanca od napada Turaka na
ove prostore. Ono što, međutim, intrigira to je mogućnost da je utvrđenje
bilo podignuto na temeljima neke druge građevine iz ranijih perioda kao što
je to, recimo, rimski kastel ili jedno od ranovizantijskih utvrđenja kojih
je bilo dosta na ovim prostorima.

Nije isključena, ali ni dostupna dokazivanju teza da se tu nalazio jedan od
kastela koji su prema tadašnjem savremeniku Prokopiju izgrađena pod
Justinijanom I (527-565) odnosno u periodu ekspanzije tadašnjeg Vizantijskog carstva.
Naime, Preokopije iz Cezareje, koji je inače bio savetnik na dvoru vizantijskog
cara Velizara pa čak učestvovao u vojnim pohodima, napisao je, između ostalog, delo
pod imenom "De Afiicis" - "O Građevinama", gde opisuje Justinijanovu
obnovu carstva. Što se Niša i njegove okoline tiče, Prokopije daje listu od
32 kastela koji su izgrađeni ili obnovljeni za vreme Justinijana I.
Mnogi od njih nisu identifikovani iz razloga što Prokopije ne daje bliža obaveštenja
po kojima bi mogla da se izvrši identifikacija ali i zbog toga što mnoga nisu
preživela do današnjih dana da bi mogla biti istražena. Međutim, ono što ukazuje na
moguće veze sa tim periodom je svakako drugi lokalitet na ovom prostoru.
 
Na uzvišenoj zaravni preko puta utvrđenja Železnik na levoj obali Toponičke reke,
a na lokalitetu poznatom kao Gradište, nalaze se ostaci ranovizantijskog utvrđenja.
U unutrašnjosti bedema pronađeni su ostaci polukružne apside crkve u čiju je stenu
uklesan stepenasti ispust za sedišta episkopa - "sintronos".  Ispred se nalazila
mermerna oltarna pregrada o čemu svedoče zatečeni fragmenti parapetnih ploča, 
tragovi boje na malteru govore nam da je crkva bila freskopisana. Da li je Železnik
bio u vreme Vizantije kula koja je štitila put i eventulnu crkvu na Gradištu? Odgovor
na ovo pitanje treba tražiti u činjenici da je Niš u Vizantijskom carstvu zauzimao
važnu poziciju kao religijsko središte pa je tako na njegovom području nicalo više
verskih objekata. Kao primer možemo da uzmemo one koje su opstale, kao što je recimo
Latinska crkva kod Gornjeg Matejevca ili ranovizantijska crkva kod Orljana, koliko
je još takvih objekata bilo na teritoriji Niša možemo samo da pretpostavimo, ako
znamo da je Niš prema zbirci o čudesima Dimitrija Solunskog srušen posle 615.
a pre 618. godine od strane slovensko-avarskih plemena kada je verovatno stradao
veći broj građevina na ovom prostoru. U širem okruženju nalazilo se još nekoliko
utvrđenih gradova koji su, po svemu sudeći, bili međusobno povezani komunikacijama
u srednjem veku. To su Bovan kod Aleksinca, Sokolac ili Soko-grad kod Sokobanje
i Svrljig kod današnjeg Svrljiga. Vrlo je verovatno da je Železnik bio kontrolna
tačka na putu prema Svrljigu koji je u srednjem veku bio, zajedno sa podgrađem,
razvijeno utvrđeno mesto. O eventualnom podgrađu nemamo, kao uostalom i za
samo utvrđenje, dovoljno podataka ni izvora ali nije isključeno njegovo postojanje
a u kasnijem periodu Miljkovac i Železnik pominju se kao dva različita naseljena
mesta tako da je moguće da se podgrađe kasnije spojilo sa selom a da je naziv
toponim Železnik ostao da se podrazumeva samo za ostatke utvrđenja koje je bilo
čvrsta kontrolno odbrambena tačka na ovom području pa iz toga i sam naziv.
Ono što znamo o izgledu utvrđenja tiče se perioda jedne od Niških buna koje su
pokretali meštani sela okoline  Niša sredinom u prvoj polovini i sredinom XVIII veka.
U jednoj od buna koja je izbila 1835 god. a koju su pokrenuli meštani sela
Velepolje, Paljina, Miljkovac, Cerje, Kamenica, Donji i Gornji Matejevac i mnoga druga,
ustanici su koristili kulu utvrđenja Železnik i teren oko klisure kako bi se
oduprli Turskoj vojsci. Za utvrđenje se kaže da je kula bila visoka pet spratova
a da je debljina zidova utvrđenja oko jedan metar, osnova utvrđenja bila je
četvorougaona, nevelikih dimenzija. To bi značilo da je moguća visina kule bila
oko 10 metara. Pošto je njihov otpor uz velike gubitke bio slomljen,
deo pobunjenika uspeo je da se kanalom koji je vodio od kule u dubinu klisure
izvuče i pobegne preko obronaka Kalafata i tako izbegne tursku odmazdu.
To nam opet govori da je utvrđenje bilo dobro i strogo namenski konstruisano
pružajući braniocima mogućnost povlačenja u slučaju da napadači osvoje utvrđenje.
 
Od današnjeg utvrđenja ostali su samo delovi severnog i istočnog zida.
Zidovi su pravljeni od blokova kamena srednje veličine povezanih nekom vrstom
maltera i lomljenog kamena. Na ostacima zidova vide se udubljenja gde su bile
smeštene grede za ojačavanje istih što je bila tipična tehnika gradnje fortifikacija
za period kasnog srednjeg veka kada se tehnika graditeljstva posebno razvila.
Na lokalitetu nisu nikada vršena arheološka istraživanja koja bi mogla pomoći da se
daju odgovori na neka od pitanja vezana za život ovog objekta i oko njega. U blizini
utvrđenja u pravcu severoistoka nalazi se srednjevekovna manastirska crkva Sv. Nikola
koja je sigurno bila u vezi sa njim a u mineju iz 1509. god. koji je ovde napisan,
manastir se pominje pod imenom Železnik. Manastir se pominje i u kasnijim Turskim
popisima ali utvrđenje ne, tako da ne znamo da li je bilo korišćeno u neku svrhu.
Godine 1578. manastir i ceo ovaj kraj pripadaju imanju Sandžak-bega a ni manastir
ni utvrđenje ne pominju se kasnije sve do pred samo oslobođenje od Turaka odnosno
do gore navedenog perioda Niških buna.

Činjenica je da će mnoge tajne u vezi sa ovim lokalitetom biti zauvek skrivene ali
je potrebno i to da se ovakvi objekti spomenici i svedoci istorije ovog kraja moraju
sačuvati i istraživati sa više entuzijazma i želje da se otkrije što veći deo
istorijskog nasleđa.

   Tekst preuzet kao vlasništvo autora gospodina Vladana Stojiljkovića

Hitno je potrebna konzervacija lokaliteta kako bi se ostaci tvrdjave
sačuvali od daljeg propadanja, a kasnije sprovesti arheološka
istraživanja kako bi se došlo do relevantnih činjenica, što bi 
pospešilo i turističku atraktivnost samog lokaliteta.

                                     Slike Železnik